Za većinu nas, patišpanj je samo testo za tortu, njena osnova, pa možda niste znali da je to zapravo tradicionalni sefardski kolač koji se izvorno zove Pan di Espagna, odnosno, španski hleb. Prvi Španci koji su stigli u Srbiju bili su Sefardi. Upoznaćemo vas sa njihovom tradicijom, kulturom, zaostavštinom i gastronomijom, koja je veoma raznovrsna i bogata, u koju spada i pomenuti patišpanj.

Sefarad je hebrejski naziv za Španiju, a Sefardi su potomci Jevreja prognanih iz Španije i Portugalije. Nakon što su gotovo hiljadu godina živeli na španskom tlu, proterani su 1492. godine Ediktom iz Alambre.

Institut Servantes je svojevremeno organizovao izložbu pod nazivom „Otkrijte Sefarad“ koja je predstavila najznačajnije gradove u Španiji u kojima su sefardski Jevreji živeli. Među njima je i „Biser Sefarada“ i „Grad Jevreja“, odnosno grad Lusena, koji čuva svoju jevrejsku četvrt, jedinstvenu u Španiji po trgovima, uličicama i nesvakidašnjem groblju. Tu je i Kordoba, poznata po cvetnim dvorištima koja ispunjavaju isprepletene ulice jevrejskog kvarta. Ervas, sa svojim očaravajućim kućicama od cigli, koji i danas miriše na sefardske slatkiše i kestenje. Nezaobilazan na sefardskoj ruti je i Ovijedo, elegantan i kulturan, baš kao i njegovi stanovnici. „Mrežu jevrejskog nasleđa Španije – Puteve Sefarda“, čine i Avila, Barselona, Kaseres, Kalaora, Estelja, Haen, Leon, Monforte de Lemos, Plasensija, Ribadavija, Segovija, Tarasona, Toledo i Tudela.

Jevreji su Ediktom iz Alambre proterani 1492. godine. Pretpostavlja se da je broj prognanih bio između 160.000 i 250.000 ljudi. Raštrkani na sve četiri strane sveta, među ono malo stvari koje su poneli sa sobom, nalazila se njihova bogata kulturna zaostavština, melodičan jezik i romanse koje su ih vezivale za stari kraj. Zemlje koje su ih primile imale su sreću da steknu izvanredne građane: intelektualce, lekare i trgovce koji su činili da privreda procveta gde god su se nastanili.

Počev od 16. veka, Sefardi dolaze i u Beograd. Svoju mahalu izgradili su na Jaliji, dunavskoj obali, da bi se kasnije proširili do Dorćola, odnosno raskrsnice Ulica kralja Petra i cara Dušana, centra tadašnjeg trgovačkog života. Mahalu su činile prizemne kuće ili kuće na sprat, sa baštama skrivenim od pogleda javnosti i radnjama s ulične strane. Naseljavanje Beograda poklapa se sa turskom vladavinom u gradu. Pod osmanskom vlašću Jevreji su imali određena građanska i verska prava, a u prilog tome svedoči činjenica da je u to vreme osnovana Talmud Tora, škola za jevrejske dečake. Od svog doseljavanja, pa sve do pogroma u Drugom svetskom ratu, održavali su u upotrebi jevrejsko-španski jezik.

Institut Servantes u Beogradu sastavio je mapu i prateću veb stranicu pod nazivom „Sefardski Beograd”, kako bi se sačuvalo sećanje na njih, na osnovu tragova koje su ostavili širom grada. Ruta vodi od sinagoge Sukat Šalom, koju je izgradila aškenaska zajednica i jedina je aktivna sinagoga u Beogradu, ka Kući Jakova Čelebonovića, predstavnika čuvene sefardske porodice, u kojoj je, od 1950. godine, sedište Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu. Zatim, preko Kuće Arona Levija, Jevrejskog istorijskog muzeja, Sefardske škole…

Na toj ruti su ulica i škola „Braće Baruh”. Podsetimo, braća sefardskog porekla, Isidor, Bora i Josif Baruh, poginuli su u Drugom svetskom ratu boreći se na strani partizana. Jedan od njih, slikar Bora, organizovao je dobrovoljce koji su učestvovali u Španskom građanskom ratu. Pomenuta ulica i škola nose njihovo ime.

Pomenimo i Jevrejsku kasinu na uglu ulica Cara Dušana i Braće Baruh. Bila je mesto okupljanja i proslava članova Jevrejske zajednice, a ne zaboravimo ni Ritualno kupatilo koje se nekada nalazilo u Solunskoj ulici.

Jevrejske zajednice u Bosni, Srbiji, Makedoniji, Hrvatskoj i Grčkoj pretrpele su strašno uništenje tokom Holokausta. Nekada su se u Beogradu nalazili logori: Topovske šupe, Sajmište i Banjica, a danas na ta strašna stradanja podseća Spomenik ubijenima u kamionima gasnim komorama – dušegupkama, kao i Muzej banjičkog logora.

U našoj kulturnoj baštini, zapisana su imena i mnogih drugih značajnih ličnosti sefardskog porekla kao što su David Albahari, Lujo Davičo, Oskar Danon, Isak Samokovlija, braća Baruh i mnogi drugi. Najuspešniji i najpoznatiji sefardski pisac u Srbiji bio je Oskar Davičo, dobitnik brojnih nagrada i odlikovanja za svoje stvaralaštvo. Književni istoričar Jovan Deretić napisao je da je Davičo svojim talentom, stvaralaštvom i širinom uticaja nadmašio sve ostale književne nadrealiste.

Važno je istaći i da je Zakonom usvojenim 2015. godine, potomcima Sefarda omogućeno dobijanje španskog državljanstva. Republika Srbija je prva država u Evropi koja je donela Zakon o otklanjanju posledica oduzimanja imovine žrtvama Holokausta, koje nemaju živih zakonskih naslednika. Ovaj zakon omogućava revitalizaciju Jevrejske zajednice Beograda i Srbije.

Inače, u Španiji postoji značajan Centar za sefardske studije na Institutu Arijas Montano, kao i Muzej Sefarda u Toledu. Ipak, najznačajniji dokaz španskih napora da obnovi stare veze sa jevrejskom zajednicom pružen je februara 2013. godine, prilikom svečanog otvaranja Sefardske kuće Izrael (Casa Sefarad Israel) u Madridu. Cilj ove institucije je da spase od zaborava i produbi proučavanje sefardske kulturne baštine, kao nerazdvojnog dela španske kulture. Takođe, treba da posluži kao promoter mira, dijaloga i saradnje među društvima i kulturama.

SLUŠAJ PODKAST NA PLATFORMAMA: