Možete li da zamislite situaciju u kojoj se u današnje vreme odlučujete da dobrovoljno odete u drugu državu i borite se u tuđem građanskom ratu zbog sopstvenih ideala i uverenja? Danas to zvuči gotovo nerealno, međutim, tako nisu mislili neki naši preci. Oko 1800 Jugoslovena, dobrovoljaca, borilo se u Španskom građanskom ratu na strani Republike, u Internacionalnim brigadama i drugim jedinicama Španske republikanske armije. Za mnoge od njih, prave muke počele su tek kada je Republika poražena i Španijom zavladao Fransisko Franko. Oni koji su preživeli, uživali su ugled takozvane španske elite u socijalističkoj Jugoslaviji. Ko su bili Španski borci ili jugoslovenski „Španci“?

Trideset i pet hiljada dobrovoljaca iz pedeset i pet zemalja sveta pohrlilo je u Španiju u odbranu Republike, nakon što je grupa generala španske vojske, predvođena generalom Fransiskom Frankom i potpomognuta fašističkom Italijom i nacističkom Nemačkom, pokušala 18. jula 1936. godine da izvede državni udar protiv legalno izabrane Republike.

Činjenicu da su SSSR i Kominterna dali ogroman doprinos mobilisanju dobrovoljaca za odlazak u Španiju u odbranu Republike, mnogi koriste kako bi diskreditovali istorijski značaj Internacionalnih brigada i motive učešća hiljade dobrovoljaca, pripisujući im etiketu tzv. „crvenog projekta“. Pored nespornog prisustva velikog broja komunista u redovima Internacionalnih brigada, u njihovim redovima bilo je predstavnika različitih progresivnih i slobodarskih sektora iz celog sveta. Neki su postali komunisti tek po dolasku u Španiju, a neki ni tada. Tako je i među jugoslovenskim pripadnicima bilo predstavnika različitih ideoloških orijentacija.

Oko 1800 dobrovoljca stiglo je iz Jugoslavije, među kojima: Blagoje Parović, Vladimir Ćopić, Koča Popović, Peko Dapčević, Danilo Lekić Španac, Petar Drapšin, Roman Filipčev, Božidar Maslarić, Marko Orešković, Veljko Kovačević i mnogi drugi. Ratovali su u Karobanji, kod Brunete, Saragose, u Aragonu, Teruelu, Marbelji, San Mateu, na barikadama Madrida i mnogim drugim bojištima.
Vladimir Ćopić, na primer, imao je najviši čin od svih jugoslovenskih dobrovoljaca, bio je potpukovnik Španske republikanske armije. Božidar Boško Petrović bio je poručnik vazduhoplovstva Španske republikanske armije, a inicijativom Blagoja Parovića formiran je bataljon „Đuro Đaković” sastavljen od dobrovoljaca iz Jugoslavije. Saborci su ga veoma cenili.

Danilo Lekić Španac bio je istaknuti borac koji je posle sloma republikanskih snaga imao vodeću ulogu u organizovanju prebacivanja španskih dobrovoljaca u Jugoslaviju. Među jugoslovenskim dobrovoljcima bilo je i šesnaest žena, koje su bile uključene u sanitetsku službu Internacionalnih brigada, kao lekarke, medicinske sestre i negovateljice u bolnicama.

Po završetku građanskog rata u Španiji, za mnoge preživele Jugoslovene muke su tek počele. Usledili su logori, Drugi svetski rat, u kome je živote izgubila polovina preživelih „Španaca“, a priličan broj ih je nakon Rezolucije Informbiroa završio na Golom otoku.

Ipak, Španski borci su po povratku u domovinu često bili na najistaknutijim vojnim položajima u Narodnooslobodilačkoj vojsci. Posebno Koča Popović i Peko Dapčević, komandanti elitne Prve i Druge proleterske divizije.

Koča Popović bio je poručnik Španske republikanske armije, a posle rata i načelnik Generalštaba JNA, šef jugoslovenske diplomatije i potpredsednik SFRJ. Njegov imperativ bio je borbeno suprotstavljanje fašizmu i maksima „Moramo se tući!”.

Zakonom o španskim borcima, svako kome je priznat status španskog borca bio je izjednačen s nosiocem „Spomenice 1941”, a Tito je 1971. godine odlikovao Udruženje španskih boraca Ordenom narodnog heroja. Njemu se, između ostalog, duguje što će diplomatski odnosi Beograda i Madrida morati da sačekaju smrt Franka. Obnovljeni su tek 1977. godine.

Podsetimo, Španski građanski rat završen je pobedom pobunjenika, posle tri godine krvavih borbi koje su odnele pola miliona života i isto toliko republikanaca oterale u izgnanstvo. Sukob na Iberijskom poluostrvu predstavljao je predvorje Drugog svetskog rata, a Adolfu Hitleru i Benitu Musoliniju pružio je priliku da na španskom poligonu testiraju svoju vojsku pružajući dragocenu pomoć pobunjenicima.

Nobelovac Alber Kami je svojevremeno izjavio: „U Španiji je moja generacija naučila da se može biti u pravu, a biti poražen, da sila može poraziti dušu i da hrabrost ne biva uvek nagrađena.”

U septembru 2020. godine Savet ministara Vlade Španije usvojio je Nacrt zakona o demokratskom pamćenju, u koji je uvršten predlog za dodeljivanje državljanstva potomcima boraca koji su se tokom Španskog građanskog rata borili u redovima Internacionalnih brigada. Ovim nacrtom zakona obuhvaćeni su i iskopavanje masovnih grobnica širom Španije, identifikacija ljudi koje je streljao Frankov režim, zabrana svih organizacija čiji je cilj veličanje frankizma, poništavanje presuda donetih za vreme diktature generala Franka i drugo.

U Beogradu postoji ulica Španskih boraca, a u Studentskom gradu i mural „Solidarnost – Internacionalnim brigadama“, oslikan u čast 80. godišnjice osnivanja Internacionalnih brigada i odavanja počasti borcima koji su pružili otpor tada rastućem fašizmu u Španiji i šire.

U Beogradu postoji i „Spomenik Internacionalnim brigadama“. Nalazi se na kraju istoimene ulice, na početku Karađorđevog parka. Na spomeniku piše: „Internacionalne brigade formirane su u Španiji 1936. godine, od dobrovoljaca iz 53 zemlje koji su pritekli u pomoć herojskom španskom narodu u njegovoj borbi protiv fašističke agresije. One su bile najlepši primer međunarodne solidarnosti i proleterskog internacionalizma. U njihovim redovima bilo je preko 1700 jugoslovenskih dobrovoljaca, od kojih je oko 600 ostavilo svoje živote na bojnim poljima Španije.”

SLUŠAJ PODKAST NA PLATFORMAMA: